جایگاه تربیتی حرکت های جهادی

علی بهادری

 «یا ایها الذین آمنوا هل ادلکم علی تجاره تنجیکم من عذاب الیم تومنون بالله و رسوله و تجاهدون فی سبیل الله باموالکم و انفسکم ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون»

اگر تفسیر موسعی از عذاب الیم داشته باشیم و به این بینش رسیده باشیم که رذایل اخلاقی چون کبر و غرور و خشم و شهوت که به آن گرفتاریم نیز از جلوه های عذاب و نوعی جهنم است که گریبانگیر ما شده، آنگاه ارزش کریمه فوق، در درمان دردهای مزمن و کهنه ما آشکار می شود.

برای درمان مرضها و حرکت به سمت خدا در کنار ایمان به خدا و رسولش(ص)، جهاد با جان و مال لازم است. خدمت به خلق که به گفته حضرت امام (ره) «خدمت به خداست»، اکسیری است که مس وجود بسیاری از اهل معرفت را طلا کرده است. این است که سید علی قاضی(ره) در آخرین جمله وصیت نامه خویش در کنار زیارت سید الشهدا(ع)، خدمت به خلق را متذکر می شود و در سیره عملی او نیز، مصادیق بسیاری از خدمت به خلق را به شیوه های مختلف می بینیم.

در این که «خیر دنیا و آخرت ما، رسیدگی به حال محرومان جامعه است» شکی نیست؛ و همه می دانیم انفاق، توفیقی است که نصیب مردمان هر عصر و زمانی نمی شود. در روایت نیز آمده است که در دولت حضرت ولی عصر(عج)، مومنین آرزو می کنند فقیری بیابند تا به او کمک کنند.

حرکتهای جهادی در ادامه راهی است که پیر جماران به ما نشان دادند و فرمودند: «چه نیکوست که طبقات تمکن دار، به طور داوطلب، برای زاغه نشینان و کپرنشینان مسکن و رفاه تهیه کنند».  در این حرکت، دانشجویان از پاره ای از لذایذ و رفاه دنیوی می گذرند و با انفاق سرمایه مالی، زمانی و جانی خود به محرومین، با خداوند معامله ای می کنند که «تنجیکم من عذاب الیم» است. این که در این تجارت، واقعا چه نصیب جهادگران می شود، ما نمی دانیم؛ چراکه اولا «انا الجاهل فی علمی و فکیف لااکون جهولا فی جهلی»

ثانیا: طرف مقابل این جهادگران، خداوند کریمی است که «یرزق من یشاء‌ بغیر حساب»

اما از این جهت که آب دریا را اگر نتوان کشید، هم به قدر تشنگی باید چشید؛ ذیلا به برخی از ابعاد آموزشی و تربیتی اردوهای جهادی اشاره می شود، تا شاید بتوان با شناخت آنها و تفکر و تدقیق در آنها، حداکثر استفاده را از شرکت در یک سفر جهادی داشت.

1-   اولین و مهمترین اثر این حرکت، پا گذاشتن روی نفس و منیت است؛ چرا که حرکتی است که درآن انسان، لباس های تفاخر و خودبینی را را از تن بیرون می آورد و در لباس کارگری ساده ظاهر شده، با مردمی فقیر و بی آلایش هم دم و هم نشین می شود و در کارهایی مشارکت می کند که شاید قبلا برای او انجام می دادند و او تنها دستور می داده است. تلاش برای رهایی از کبر و خود پسندی، مصداق همان جهاد اکبری است که پیامبر(ص) فرمودند.

حضرت امام (ره) نیز در کنار توصیه های مکرر در مورد محرومین که آنها را ولی نعمتان ما دانسته اند، بعد تربیتی این حرکتها را فراموش نکرده و تاکید نموده اند: «... از شما می خواهم که در ضمن جهاد سازندگی، جهاد نفس هم داشته باشید.»

برای تحقق جهاد نفس، اولا باید جهادگر در تمام مراحل سفر، با خلوص نیت عمل کند؛ یعنی کار را فقط برای خدا انجام دهد؛ چرا که ائمه اطهار توصیه کرده اند: «خلّص العمل، فان الناقد بصیر بصیر» و در حدیث قدسی آمده: «انی لا اقبل الا ما خلّص لی» حضرت امام(ره) نیز در ادامه توصیه به جهاد با نفس در کنار جهاد سازندگی می فرمایند:‌ «اگر این کاری را که انجام می دهید برای خدا خالص بشود، جهاد نفس هم تحقق پیدا کرده است.»

ثانیا: اخلاص باید بر طول سفر در همه مواقع و بر همه کارها سایه افکند؛ چرا که حضرت امیر(ع) می فرمایند: «در پیکار با نفست، تو را همین بس که همواره بر آن چیرگی جویی و پیوسته با خواهشهایش در ستیزه باشی»

ثالثا: عمل باید بدون هرگونه چشمداشتی اعم از مالی، احترامی و ... از محرومین انجام شود؛ چرا که خداوند می فرماید: «لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذی»

رابعا:‌ اگر خداوند به جهادگر توفیق داد و توانست عملی خالص برای خدا و بدون هرگونه آفاتی از قبیل منت و اذیت و ریا و ... انجام دهد، در این حال نباید به عمل خود مغرور شود، که خداوند به عابدی از بنی اسرائیل که هفتاد سال عبادت کرده بود گفت: «عبادت هفتاد ساله تو برای این کفایت می کند که من شبی، درد دندانی را از تو بر طرف کنم».

با توجه به موارد فوق، به نظر می رسد سفر جهادی برای خودسازی و رهایی از امراض روحی و قرار گرفتن در صراط مستقیم، موقعیت استثنایی به وجود می آورد که باید از آن کمال استفاده را برد.

2-   این حرکت، تمرین خودسازی و جامعه سازی است. تمرین بی آلایشی و خاکی بودن است برای کسانی که در محیط زندگی خود، توان بی آلایش بودن را ندارند؛ تا شاید بتوانند مصداق روایت های متعدد ذم دنیا و زهد در آن قرار گیرد: «من زهد فی الدنیا اثبت الله الحکمه فی قلبه»

3-   ویژگی منحصر به فرد و یگانه ای که در حرکت های جهادی وجود دارد، جنبه الگودهی این حرکت ها به عنوان اعمالی غیر مادی و تکلیف محور -در مقابل اعمال دنیوی و مادی محور- می باشد که تفکرات و نیات و انگیزه های اصیل اسلامی را برای انسان زنده می کند؛ چه اینکه جهاد گران با این عمل خود، آرمانی والاتر از هدفهای  رایج غیردینی همچون اهداف اقتصادی و سیاسی را برای خود تداعی  کرده و به این سو سوق پیدا می کنند که خداوند متعال می­فرماید: «رجال لا تلهیهم تجاره و لا بیع عن ذکر الله و اقام الصلاه و ایتاءالزکوه ...» و حتی در نهایت، این اقدام آن‌ها می‌تواند الگویی گسترده برای جامعه، جهت بازپروری چنین تفکراتی باشد.

حرکت جهادی جوانان، ناشی از تفکر پر دغدغه و مسئولیت محور آنها می باشد و به وسیله حرکتی دسته جمعی ناشی از این تفکر، انتخاب اهداف والاتری را به عنوان آرمان اصلی انسان از کار و تلاش، برای خود میسر ساخته و به مردم نیز معرفی می کنند و روح اسلام و تفکر اسلامی را که کار را نیز همانند جهاد در راه خدا معرفی کرده است، زنده کرده و به مردم معرفی می نماید تا بدین وسیله از انحراف احتمالی خود و جامعه، که هدف اصلیش را از کار و تلاش و تولید، به سوی مسائل مادی و غیر معنوی پیش می برد، جلوگیری نموده باشند؛ همچنانکه مقام معظم رهبری در این رابطه می فرمایند: «پایبندی به اصول انقلاب، بدون مجاهدت در راه نجات مستضعفان و محرومان، سخنی بی معنی و ادعایی پوچ است.»

4-   اردوی جهادی، عمل به روایاتی است که به مجالست با فقراء توصیه کرده اند و انسان را از فواید و برکات معنوی و مادی این عمل، بهره مند می سازد؛ چراکه در این سفر، ارتباط مستقیم و بی واسطه با فقرا و محرومین صورت می گیرد. با بررسی روایات و تعالیم اسلامی، روشن می شود که صرف برقراری ارتباط با محرومین و دلجویی از آنان و رسیدگی بی واسطه و مستقیم به آنها، موضوعیت دارد. ائمه اطهار (ع) نیز با وجود توانایی بر کمک به فقرا از طرق مختلف، خود شخصا اقدام به کمک رسانی به آنها می نمودند. مقام معظم رهبری نیز در این باره می فرمایند: « به این نقاط محروم بروید و با مردم به طور رو در رو تماس بگیرید و در جریان کارهایشان قرار بگیرید. خود این سفرهایی که انجام می شود – به خصوص به نقاط دوردست و محروم- خیلی با ارزش و بابرکت است».

5-   تقویت توانایی مسوولیت پذیری را می‌توان از دیگر هدایای این طرح برای شرکت کنندگان دانست. جهادگران می آموزند مسوولیت انجام کار خاصی را بر عهده گرفته و این وظیفه را علی رغم سختی آن، به نحو احسن به اتمام برسانند. مربیان آموزشی و فرهنگی به علت حساسیت کار و عهده دار بودن تربیت اخلاقی و علمی افراد، باید به این امر توجه ویژه ای داشته و خود را برای مسوولیت پذیری در عرصه های دیگر آماده سازند.

6-   از آنجا که جهادگر به عنوان دانشجو و تحصیلکرده در بین محرومین ظاهر می شود، مردم به اوتوجه خاصی داشته و به دید الگو می نگرند. مشهود و محسوس بودن این امر برای جهادگر، باعث می شود وی در طول اردو، نظارت و کنترل بیشتری بر اعمال و رفتار خود داشته باشد. این توفیق اجباری در محاسبه نفس، باعث می شود وی بتواند نقاط ضعف و قوت خود را بهتر بشناسد، مصداق روایت «حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا» قرار گرفته و در راستای اصلاح جنبه های منفی و تقویت نقاط مثبت خود گام برداد.

7-      تمرین ولایت پذیری نیز، در صورت آمادگی جهادگر، می تواند از دیگر مزایای این سفر برای او باشد. چراکه سفر جهادی نیز تا حدود زیادی شبیه اردوی نظامی می‌باشد و شرکت کنندگان در اردو، موظف به اجرای تصمیمات مختلف مسوولین اردو، در مسائل گوناگون همچون تقسیم نیروها، تعیین ساعات کاری، شیوه و نوع اجرای مسوولیتها و ... بوده و در قبال آنها باید پاسخگو باشند.

8-   ایجاد نگاه متفاوت نسبت به مسوولیت ها و مقام های دنیوی نیز می تواند از دیگر فواید تربیتی این طرح باشد. برای مثال، یک مدرس در اردوهای جهاد علمی، با وجود نگاهی که به علت اهمیت شغل معلمی در مناطق محروم نسبت به دبیران وجود دارد، مسوولیت تدریس را نه به عنوان مقام و شان علمی، بلکه با نگاه  یک وظیفه و تکلیف شرعی می پذیرد و این نگرش، مانع از کوتاهی او در ایفای تعهدات او و همچنین شکل گیری خصایص منفی و نا مناسب اخلاقی ناشی از مسئولیت در او می گردد، که می تواند تمرینی مناسب جهت مسئولیت پذیری های آینده او باشد.

لازم به ذکر است مزایای تربیتی حرکتهای جهاد علمی نسبت به سایر انواع حرکتهای جهادی به طور جداگانه ارائه خواهد شد.

9-   با اندکی تامل در لوازم ظهور حضرت ولی عصر (ارواحنا له الفداء)، می توان  شرکت در سفر جهادی را نمونه بارز و واقعی انتظار فرج به شمار آورد. یک جهادگر، با سعی و تلاش خود در طول یک اردوی جهادی و به تبع آن قبل و پس از اردو، عملا تمایل خود را مبنی بر استقرار عدالت که از اهداف اصلی ادیان آسمانی و در پایان آنها حضرت حجت است، ابراز می دارد و نشان می دهد حاضر است از همه توان خود در این راستا مدد گیرد. وی عملا در حد توان خود اقدام به آماده سازی شرایط مناسب جهت ظهور نموده است که این جنبه نیز چه از نظر آماده سازی درونی، جهت پذیرش امام معصوم(ع) و چه از جهت بیرونی و فراهم آوردن شرایط ظهور در سطح اجتماع، می تواند برکات فراوانی به همراه داشته باشد که «افضل الاعمال انتظار الفرج»

مقام معظم رهبری دراین رابطه می فرماید: «نزدیک شدن ما به امام زمان(عج)، یک نزدیک شدن معنوی است، یعنی شما درهر زمانی که بتوانید کیفیت و کمیت جامعه اسلامی را افزایش بدهید، امام زمان - صلوات اللَّه علیه - ظهور خواهد کرد.»

در پایان باید به این مسئله اشاره کرد که با توجه به روح و ماهیت حرکت جهادی  و امر جهاد، در صورتی که نیت انسان از شرکت در چنین فعالیت هایی الهی و مطابق با اهداف والای اسلامی باشد، از مصادیق آیه شریفه «و الذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا» قرار خواهد گرفت و بدین وسیله مضاف بر تقویت و افزایش تاثیرات ناشی از فعالیت هاو خدمات او، خود نیز به سوی سیر رشد کمال رهنمون خواهد شد.

توجه داشته باشیم که این دوره، تنها شروع راه خواهد بود...